Odpowiedzialność karna za kryzys energetyczny: Czy obecne regulacje są wystarczające?
Kwestia bezpieczeństwa energetycznego państwa zyskuje na znaczeniu w obliczu dynamicznie zmieniającej się sytuacji geopolitycznej i rosnących wyzwań związanych z transformacją energetyczną. Regularne doniesienia o wahaniach cen energii, problemy z dostawami surowców i dyskusje o przyszłości węgla stawiają pytanie: czy w przypadku poważnego kryzysu energetycznego, takiego, który realnie zagrozi funkcjonowaniu państwa i życiu obywateli, mamy w Polsce odpowiednie narzędzia prawne, by pociągnąć do odpowiedzialności tych, którzy do niego doprowadzili? A jeśli tak, to czy te narzędzia są rzeczywiście skuteczne?
To nie tylko akademicka debata. Chodzi o to, czy art. 165 Kodeksu karnego, który traktuje o sprowadzeniu niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób albo dla mienia w wielkich rozmiarach poprzez spowodowanie zagrożenia epidemiologicznego lub pogorszenie stanu środowiska, faktycznie może znaleźć zastosowanie w przypadku zaniedbań lub celowych działań prowadzących do kryzysu energetycznego. Albo, inaczej: czy prokurator, opierając się na tym przepisie, ma szansę przekonać sąd, że np. nieprzemyślane decyzje inwestycyjne, lekceważenie ostrzeżeń ekspertów lub korupcja w spółkach energetycznych, doprowadziły do realnego zagrożenia dla funkcjonowania państwa i bezpieczeństwa obywateli?
Artykuł 165 KK a bezpieczeństwo energetyczne: Analiza możliwości i ograniczeń
Artykuł 165 Kodeksu karnego wydaje się, na pierwszy rzut oka, pasować do scenariusza kryzysu energetycznego. Mówi o sprowadzeniu niebezpieczeństwa… dla mienia w wielkich rozmiarach. Paraliż gospodarczy wywołany brakiem prądu lub gigantycznymi cenami energii z pewnością kwalifikowałby się jako szkoda w wielkich rozmiarach. Problem polega na interpretacji zwrotu spowodowanie zagrożenia… pogorszenie stanu środowiska. Czy decyzje biznesowe dotyczące miksu energetycznego, polityka inwestycyjna spółek, czy nawet działania lobbingowe na rzecz konkretnych źródeł energii, mogą być uznane za pogorszenie stanu środowiska w kontekście art. 165 KK? Tu zaczynają się schody.
Praktyka sądowa pokazuje, że art. 165 KK jest zazwyczaj stosowany w sprawach dotyczących bezpośredniego zanieczyszczenia środowiska, np. nielegalnego składowania odpadów, awarii instalacji przemysłowych powodujących emisję szkodliwych substancji, czy skażenia wód. Udowodnienie, że konkretne decyzje menedżerskie w sektorze energetycznym doprowadziły do pogorszenia stanu środowiska w sposób bezpośredni i wystarczająco silny, by uzasadnić odpowiedzialność karną, jest niezwykle trudne. Potrzebny byłby łańcuch przyczynowo-skutkowy, który jednoznacznie powiąże konkretne zaniedbanie z konkretnym skutkiem środowiskowym i ekonomicznym. A to, w złożonym systemie energetycznym, graniczy z cudem. Zbyt wiele zmiennych, zbyt wiele pośrednich ogniw. Poza tym, pamiętajmy, że mamy w Polsce zasadę domniemania niewinności. To prokurator musi udowodnić winę, a nie oskarżony musi udowadniać swoją niewinność.
Inny problem to kwestia wielkości zagrożenia. Kryzys energetyczny, nawet dotkliwy, nie musi automatycznie stanowić zagrożenia dla życia lub zdrowia wielu osób. Może powodować straty ekonomiczne, utrudnienia w życiu codziennym, ale niekoniecznie bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia. A bez spełnienia tego warunku, art. 165 KK nie znajduje zastosowania. Oczywiście, można sobie wyobrazić scenariusz, w którym długotrwały brak prądu w szpitalach, brak ogrzewania zimą, czy brak dostępu do wody pitnej, doprowadzi do realnego zagrożenia dla zdrowia i życia. Ale i w tym przypadku, udowodnienie związku przyczynowo-skutkowego między konkretnymi decyzjami energetycznymi a konkretnymi skutkami zdrowotnymi byłoby niezwykle trudne.
Czy to oznacza, że obecne przepisy są zupełnie bezużyteczne? Niekoniecznie. Z pewnością mogą stanowić pewien straszak, pewną barierę przed skrajną nieodpowiedzialnością. Ale, jak pokazała praktyka, sam straszak często nie wystarcza. Potrzebne są bardziej precyzyjne regulacje i skuteczniejsze mechanizmy kontroli.
Konieczność zmian legislacyjnych i wzmocnienia nadzoru
Rozważając zmiany legislacyjne, warto przyjrzeć się temu, jak kwestia bezpieczeństwa energetycznego jest regulowana w innych krajach. W wielu państwach istnieją specjalne przepisy, które precyzyjnie określają obowiązki operatorów systemów przesyłowych, wytwórców energii i dystrybutorów, a także przewidują sankcje za niedopełnienie tych obowiązków. Często są to przepisy administracyjne, ale w niektórych przypadkach przewidują również odpowiedzialność karną za działania lub zaniechania, które zagrażają bezpieczeństwu energetycznemu państwa.
W Polsce brakuje takiego kompleksowego podejścia. Przepisy dotyczące energetyki są rozproszone w różnych ustawach i rozporządzeniach, a odpowiedzialność za zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego jest rozmyta. Często brakuje jasnych kryteriów oceny, czy dana decyzja lub działanie zagraża bezpieczeństwu energetycznemu, co utrudnia pociągnięcie do odpowiedzialności osób, które doprowadziły do kryzysu.
Dlatego warto rozważyć wprowadzenie specjalnego przepisu do Kodeksu karnego, który wprost będzie traktował o odpowiedzialności za działania lub zaniechania zagrażające bezpieczeństwu energetycznemu państwa. Taki przepis powinien precyzyjnie określać, jakie działania lub zaniechania są karalne, jakie skutki muszą one wywołać, aby uzasadnić odpowiedzialność karną, oraz jakie kary grożą za ich popełnienie. Musi to być przepis jasny i precyzyjny, by nie dawał pola do nadinterpretacji i nie budził wątpliwości konstytucyjnych. Trzeba też pamiętać, że zbyt szerokie i nieprecyzyjne przepisy mogą sparaliżować działalność spółek energetycznych i zniechęcić do podejmowania ryzyka inwestycyjnego.
Zmiany legislacyjne to jednak tylko jeden element układanki. Równie ważne jest wzmocnienie nadzoru nad spółkami energetycznymi. Obecnie nadzór ten sprawowany jest przez różne organy, takie jak Urząd Regulacji Energetyki (URE), Ministerstwo Klimatu i Środowiska, czy Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW). Każdy z tych organów ma swoje kompetencje i zadania, ale brakuje skoordynowanego działania i wymiany informacji. Dlatego warto rozważyć powołanie specjalnego organu, który będzie odpowiedzialny za kompleksowy nadzór nad bezpieczeństwem energetycznym państwa. Taki organ powinien mieć uprawnienia do kontrolowania działalności spółek energetycznych, oceny ich strategii inwestycyjnych, analizowania ryzyka związanego z bezpieczeństwem energetycznym, oraz rekomendowania działań naprawczych.
Ważnym elementem jest również transparentność. Spółki energetyczne powinny być zobowiązane do publikowania informacji o swoich planach inwestycyjnych, wynikach finansowych, umowach z dostawcami surowców, oraz o ryzykach związanych z ich działalnością. Dostęp do takich informacji pozwoli opinii publicznej i ekspertom na monitorowanie sytuacji i reagowanie na ewentualne zagrożenia. Oczywiście, należy przy tym zachować równowagę między transparentnością a ochroną tajemnicy przedsiębiorstwa i bezpieczeństwa państwa.
Kryzys energetyczny to realne zagrożenie dla funkcjonowania państwa i bezpieczeństwa obywateli. Obecne przepisy prawa karnego mogą być niewystarczające do pociągnięcia do odpowiedzialności osób, które do niego doprowadziły. Dlatego konieczne są zmiany legislacyjne i wzmocnienie nadzoru nad spółkami energetycznymi. Tylko w ten sposób możemy zapewnić, że w przypadku kryzysu, winni zostaną ukarani, a bezpieczeństwo energetyczne państwa zostanie wzmocnione. Chodzi o to, by osoby zarządzające spółkami energetycznymi zdawały sobie sprawę, że ich decyzje mają realny wpływ na bezpieczeństwo państwa i że za nieodpowiedzialne działania poniosą konsekwencje – nie tylko ekonomiczne, ale i karne.
